Roetveeg Piet heeft als belangrijkste kenmerk een huid die is beschilderd met roetvegen. In tegenstelling tot de traditionele Zwarte Piet, die een volledig zwart geschminkt gezicht had, heeft Roetveeg Piet een lichtere huid met vegen die doen denken aan schoonmaakwerkzaamheden. Dit symbool staat eigenlijk voor het idee dat Piet zich naar beneden heeft laten zakken door het roet van de schoorsteen waar hij doorheen klimt. Ook draagt hij vaak kleurrijke kleding, net als de andere Pieten.
Roetveeg Piet verschilt voornamelijk in uiterlijk van de traditionele Zwarte Piet. Terwijl Zwarte Piet volledig zwart geschminkt was, heeft Roetveeg Piet een huidskleur die meer normaal is, met lichten en donkere vegen op het gezicht. Deze verandering is gedaan om de karakterisering van het personage meer in lijn te brengen met de hedendaagse gevoeligheden omtrent racisme en stereotypen, en om een inclusievere omgangvorm neer te zetten voor de kinderen.
Roetveeg Piet is populair geworden, omdat hij een modern alternatief biedt voor Zwarte Piet. Veel mensen waarderen de verschuiving naar een personage dat inclusiever is en een positiever beeld uitstraalt. Het personage wordt gezien als een brug tussen de traditie van Sinterklaas en de nieuwe ontwikkelingen in de samenleving. Hierdoor kunnen kinderen en ouders samen genieten van het Sinterklaasfeest zonder ongemakkelijke vragen of gevoelens.
De achtergrond van Roetveeg Piet komt voort uit de discussie over de representatie van diverse groepen in populaire cultuur. Het personage is bedacht als een manier om het Sinterklaasfeest te vernieuwen en aan te passen aan de huidige tijd. De roetvegen op zijn gezicht symboliseren het idee dat Piet door de schoorsteen is geklommen en met plezier zijn werk doet, zonder de ongevoeligheid van eerdere karakteriseringen.
Kinderen kunnen Roetveeg Piet herkennen aan zijn unieke uiterlijk; hij heeft een lichtere huid met roetvegen, waardoor hij veel lijkt op een schoorsteenveger. Ook zijn vrolijke en kleurrijke kleding is een herkenbaar teken. Daarnaast is Roetveeg Piet vaak te zien met een grote zak vol cadeautjes en heeft hij een vriendelijke uitstraling die bijdraagt aan de feestelijke sfeer van de Sinterklaasintocht.