Jena, De republiek der vrije geesten/ Peter Neumann / Nieuw

Jena,  De republiek der vrije geesten/ Peter Neumann / Nieuw / 2019


Jena, het Oost-Duitse stadje waar de briljantste intellectuelen samenkwamen in 1800.


Hoe een kleine universiteitsstad even het intellectuele centrum van Europa was
Jena 1800. De idealen van de Franse Revolutie sijpelden in heel Europa door. Een generatie jonge dichters en filosofen dacht na over een nieuwe politieke indeling van Europa die niet langer gebaseerd moest zijn op erfelijke opvolging. Zo ook in universiteitsstad Jena, in het oosten van Duitsland. Belangrijke intellectuelen streken hier neer om met gelijkgestemden te filosoferen over de toekomst.


Centrale figuren waren de gebroeders Schlegel en hun echtgenotes, de filosoof Schelling en dichter Novalis. Het terreurbewind in Frankrijk, waarbij aristocraten en edellieden via de gruwelijke guillotine waren vermoord, leek hen niet de oplossing. Ze zochten eerder naar een geweldloze oplossing om de idealen ‘vrijheid, gelijkheid en broederschap’ in praktijk te brengen. Het individu moest centraal staan, waarbij vrijheid van denken het grootste goed was. Een verandering waarvan de impact nog altijd duidelijk merkbaar is.


Aan de hand van talrijke anekdotes, bronnen en kleurrijke voorbeelden neemt Neumann de lezer mee naar een bijzondere periode uit de geschiedenis. Hij schetst een beeld van een markante gemeenschap van invloedrijke denkers en kunstenaars die aan de wieg stonden van belangrijke hervormingen in de aanloop naar de moderniteit.


Recensie
Soms hoor of lees je over een boek dat je aandacht grijpt en niet meer loslaat. Zo verging het mij met de Nederlandse vertaling van het boek van de filosoof en dichter Peter Neumann, De republiek der vrije geesten, dat handelt over een filosofen-club in het Duitse stadje Jena rond 1800. Mijn moeder groeide op in het nabijgelegen Weimar, haar ouders wonen er nog altijd, en ik studeerde zelf een half jaar in Halle, dat iets verder ten noorden van beide steden ligt. Hier hield ik mij bezig met de geschiedenis van Duitse intellectuelen rond 1900. Het heeft me vanaf het begin van mijn studie gefascineerd: de totstandkoming van ideeën in hun historische context en de infrastructuur, allerlei media, die deze ideeën de mogelijkheid biedt zich te verspreiden. Het werk van Neumann sluit hier naadloos op aan: wie het in handen neemt, ziet in één oogopslag dat hij op literaire wijze de werken, maar ook de levens van belangrijke en interessante filosofen in de context van hun tijd beschrijft. Een bijzonder boek, genoeg reden om het te lezen.


Nieuwe orde
De republiek der vrije geesten speelt zich niet voor niets af rond 1800. In die tijd staat de oude wereld op de tocht. In Frankrijk vond een ingrijpende revolutie plaats die ontaarde in geweld en, niet veel later, de machtsgreep van Napoleon. Iets eerder had de filosoof Immanuel Kant met zijn Kritik der reinen Vernunft (1781) de denkwereld van zijn tijd op de kop gezet. In dit werk stelde hij dat kennis nooit onafhankelijk van de waarnemer kan bestaan. Een denkend mens kan alleen kennis hebben van dingen waarmee diegene ervaring heeft. Neumann verwoordt, bij monde van de vertaler, de impact van diens denkwerk als volgt: ‘Van nu af aan is het afgelopen met alle metafysische godsbewijzen. Het bestaan van God valt noch te bewijzen noch te weerleggen. Over de grote vragen betreffende de wereld, de ziel, God, vrijheid en onsterfelijkheid kan alleen met zekerheid worden gezegd dat de mens, die zich hierover het hoofd zal blijven breken, daarop nooit een antwoord vindt.’ In Jena, een stadje in het hertogdom Saksen-Weimar, wordt het werk van Kant nauwkeurig bestudeerd.


Jena
De filosofen die centraal staan in het boek van Neumann zijn August en Friedrich Schlegel, hun vrouwen Caroline en Dorothea Schlegel, Friedrich Schelling, Novalis en Ludwig Tieck. Zij komen regelmatig bij elkaar aan de Leutragasse 5 in Jena, waar belangrijke filosofische werken, zoals het werk van Kant, maar ook hun eigen publicaties aan de orde komen. Ze staan in contact met allerlei belangrijke denkers en schrijvers van die tijd, waaronder ook Goethe en Schiller. In Jena voelen ze zich dankzij Kant bevrijd van de door God gegeven orde en willen aan de hand van hun verstand de wereld opnieuw vormgeven. Het is hun ambitie om een nieuw filosofisch systeem op te bouwen, bijvoorbeeld door de tegenstelling tussen het denken en de werkelijkheid op te lossen. Ze werken hun ideeën uit in filosofische en literaire publicaties. Maar na een aantal jaren valt hun vrijdenkersruimte uit elkaar. Uiteenlopende zienswijzen, onderlinge rivaliteit en liefdesverhoudingen gooien roet in het eten. Niets menselijks is ze vreemd. Het boek eindigt vrij abrupt, met een aantal korte schetsen van de latere levenslopen van de hoofdpersonages.


Lezerspubliek
Neumann verbindt de historische context, de filosofische ideeën en de onderlinge verhoudingen op literaire wijze om zo de lezer bij de filosofen aan tafel te posteren. Dat maakt De republiek der vrije geesten een ambitieus boek. Helaas maakt Neumann zijn ambitie niet waar; hij wil te veel tegelijkertijd. Doordat hij uitvoerig ingaat op de onderlinge verhoudingen en de academische carrières van zijn hoofdrolspelers, komen de historische context en de filosofie in kleine hapklare brokjes aan de orde. Hij staat dus amper diepgaand bij de ideeën stil. Hierdoor blijft het voor de kenner bij filosofische borrelpraat, terwijl de leek het amper kan volgen. Het doet de vraag rijzen welk publiek Neumann voor ogen had. Hij had wellicht beter voor één invalshoek kunnen kiezen, maar dan ontstaat de vraag wat zijn boek toevoegt. Het werk dat er nu ligt, leest als een boeket-roman waarvan de personages toevallig beroemde filosofen zijn.
Christoph van den Belt.








Titel: De republiek der vrije geesten
Auteur: Peter Neumann
Uitgever: Spectrum 2019
ISBN 9789000364961
Omvang 232 pagina's 
Gebonden met stofomslag
Klein stempeltje achterin


Nieuw


Nieuwprijs € 27,99




Bieden
Excl. verzendkosten (4,95 euro met track & trace)


Categorie(ën): Filosofie & Religie, Geschiedenis & Archeologie


Trefwoorden: Verlichting, Vrijheid, Johann Wolfgang von Goethe, Jena, Immanuel Kant, Johann Gottlieb Fichte, Duitse Verlichting, Weltgeist