Protestants NL tussen tijd en eeuwigheid / Voolstra, Vree

Protestants Nederland tussen tijd en eeuwigheid. Jaarboek voor de geschiedenis van het Nederlands protestantisme na 1800 / Onder redactie van prof.dr. Sj. Voolstra en dr. J. Vree. Meinema, Zoetermeer, 2000; 262 pagina's. Winkelkwaliteit! Een studie met betrekking tot de eindtijd- en toekomstverwachtingen in het Nederlands Protestantisme van de laatste twee eeuwen. Het is een verzamelbundel, waarin 12 wetenschappers hun licht laten schijnen over bepaalde items, personen of bewegingen tussen 1800 en 2000, op zoek naar eschatologische gezichtspunten. Men heeft van alles onderzocht, van liedboeken tot oudejaarspreken en troonredes. Om maar meteen met de conclusie te beginnen: bij de hoofdstroom van het Protestantisme is in deze periode weinig sprake geweest van een nauw omschreven eschatologische verwachting. Maar dat gezegd hebbend weten de schrijvers in deze bundel vervolgens toch nog veel interessant materiaal naar voren te halen. Een paar voorbeelden: boeiend is bijvoorbeeld de studie van A. de Lange 'De eschatologische herorientatie van de theologie door J.H.Gunning jr.' Hij laat zien hoe onder invloed van het Duitse idealisme de Leidse 'moderne' hoogleraar J.H. Scholten de leer van het 'herstel aller dingen' in Nederland introduceerde. Daardoor kwam in de tweede helft van de 19e eeuw de kosmisch-universele dimensie van de eschatologie weer op de theologische agenda te staan, hoewel ook de chiliastische opvattingen van de Reveilman I. da Costa daartoe bijdroegen. De 'ethische' theoloog D. Chantepie de la Saussaye heeft de gedachten van Scholten en Da Costa met elkaar verbonden in een eigen theologisch concept, waarop zijn leerling Gunning weer voortbouwde. Bij Gunning wordt de gehele theologie ontwikkeld vanuit de eschatologie. Hij is in die zin een voorloper van de 20e eeuwse Moltmann. Ook de verhandeling van J. Vree over de idee van de 'Palingenesie bij Abraham Kuyper' is zeer de moeite waard. Kuyper gaf met deze term zowel een persoonlijke als een kosmische invulling aan het bijbelse begrip 'wedergeboorte'. Hij interpreteerde de wedergeboorte zo als een proces van herschepping van enkeling, kerk en mensheid, dat zich van schepping tot voleinding langzaam voltrekt. In zijn bijdrage 'Eindtijdverwachting en Israel achtergronden ban een gereformeerde discussie in na-oorlogs Nederland' laat G.J. Klinken zien hoe de opvattingen met betrekking tot Israel in de Gereformeerde kerken, mede onder invloed van Joh. De Heer en het blad het 'Zoeklicht', na de oorlog veranderden. Dat dit gesprek in een breder kader stond blijkt uit de studie van H. Noordegraaf over de herontdekking van het eschatologisch aspect van het 'Koninkrijk van God' door J. Weiss en A. Schweitzer. Tenslotte maakt E. Etty in haar artikel 'Eschatologische motieven bij vroege Nederlandse socialisten' (zoals Henriette Roland Holst) duidelijk hoe de bijbelse eschatologie kon verdampen tot een algemeen religieus geinspireerde utopie.