Aalders, W.-De Kerk het hart van de wereldgeschiedenis

De Kerk het hart van de wereldgeschiedenis door dr. W. Aalders (1909-2005), de bekende orthodox-hervormde theoloog.
Ingeleid door H. Klink, annotatie door G.H.A. Versluis. 
Drs. H. Klink schrijft in Ecclesia van 23 juni 1995 over dit boek:
Er is een nieuw boek verschenen van de hand van dr. W. Aalders uit Bussum. De titel van het boek is: De Kerk het hart van de wereldgeschiedenis. Bij lezing van het boek komt men onder de indruk van de belezenheid van de auteur. Men kan er zich over verwonderen dat iemand van zo hoge leeftijd kans ziet om niet alleen met enige regelmaat te publiceren, maar ook om de meest recente (exegetische, theologische en historische) literatuur voor zijn studies vruchtbaar te maken.
De waarde van het boek sla ik zo hoog aan, dat ik gerust van een charisma wil spreken. Dr. Aalders heeft het charisma om veel te verwerken en om de thematiek die hij aansnijdt op een geestelijke wijze en op een geloofsmatige, zuivere en krachtige manier onder de aandacht van zijn lezers te brengen.
Het boek gaat dus over de Kerk. Het handelt over de Kerk der eeuwen en over de betekenis van de Kerk in het hier en nu. Dr. Aalders gaat allereerst in op het ontstaan van de Kerk, vervolgens op haar 'zijn' in de wereld en in de geschiedenis om in het slotstuk te wijzen op de grootse taak waartoe de Kerk geroepen is in de moderne tijd, die wel getypeerd wordt als tijd van 'Godsverduistering'.
Het boek is dan ook een waardig vervolg op 'Antwoord op de Godsverduistering' van dezelfde auteur, dat in 1992 verschenen is. 'Antwoord op de Godsverduistering' ging over het unieke van de persoon van de Here Jezus Christus, als de eniggeboren Zoon van God, die in het vlees is gekomen. Het liet de wereldomvattende en geschiedenis-overwinnende betekenis van de boodschap van Christus, die door de apostelen de geschiedenis is ingedragen, zien.
Het nu verschenen boek sluit helemaal op deze thematiek aan. Immers volgens dr. Aalders wordt de Kerk, evenals Christus, gekenmerkt door 'twee naturen'.
De Kerk is ontstaan door een goddelijk initiatief en staat daardoor boven de geschiedenis. Ze is bovenhistorisch. Aan de andere kant is de Kerk door Christus geroepen om in de geschiedenis in te gaan en zo volop historisch te zijn! De Kerk is van boven en tegelijk is zij ertoe bestemd om voluit aan de geschiedenis deel te nemen - met de boodschap die Christus haar heeft toevertrouwd.
Dat brengt ons bij het meest centrale punt van het boek: De Kerk is van boven, maar ze is door de Vader tot heil van de wereld ingeplant in de geschiedenis. Zij is een planting van God. Dr. Aalders toont aan dat dit taalgebruik terug gaat op de Bijbel zelf. Het woord planting (van de Vader) loopt als een rode draad door het boek heen. De Kerk blijft er in de geschiedenis het kenmerk van dragen dat zij van de Vader afkomstig is.
Deze planting gaat terug op de woorden die Christus heeft gesproken tot zijn discipelen voor zijn Hemelvaart. De Opgestane Here stuurde zijn discipelen de wereld in, waar zich verschillende 'tijden en gelegenheden' zouden voordoen. Daarbij beloofde Christus alle dagen met de Kerk te zijn, tot het einde der tijden toe.
Het is van belang om te beklemtonen op welke wijze Christus met de Kerk zou zijn. Hij zou dat zijn als degene die de dood overwon en die de heerschappij over hemel en aarde heeft aanvaard uit de hand van de Vader. Als AUesbeheerser, als Pantocrator en Wereldheiland moest de Kerk Hem kennen om aan de opdracht om met Christus' heilsboodschap de wereld in te gaan, te kunnen voldoen.
Het belang daarvan is door de jaren heen in de confrontatie met de heidenwereld tot de discipelen doorgedrongen. Lukas en Paulus hebben gaandeweg meer en meer beseft wat het betekent dat Christus de AUesbeheerser is.
Maar meer dan zij heeft, aldus dr. Aalders, de apostel Johannes geleefd en geschreven vanuit dat besef. Johannes was de apostel die de bitterste christenvervolgingen beleefd heeft en aan den lijve heeft ondervonden, dat de keizer zich exclusieve goddelijke eer aanmatigde. Dat stond haaks op het geloofsbewustzijn van de christelijke gemeente en op haar verkondiging. Johannes heeft volgehouden dat Christus de Here is en dat Hem alle aanbidding toekomt. De apostel kon dat met des te meer klem doen na zijn ontmoeting met de Verheerlijkte Christus op Patmos. Daar zag hij de Christus, zoals hij Hem nog nooit had gezien: in zijn volle glorie.
De beschrijving die Johannes van Hem geeft, geeft aan dat in werkelijkheid alleen Christus de eer toekomt die de keizer zich aanmatigt. Hij verschijnt aan hem als de Koning der koningen, als de Imperator, die de geschiedenis beheerst en die mèt zijn Kerk in de wereldgeschiedenis is. Dat visioen heeft, volgens dr. Aalders, Johannes' zien van Christus gestempeld. Het heeft aan zijn verkondiging een extra dimensie gegeven in vergelijking met de verkondiging van Petrus en Paulus. Dit 'extra' past bij het inplanten van de Kerk in de geschiedenis. Het is: dat de Kerk niet alleen onderwijzen moest en prediken moest, maar ook getuige moest zijn.
Het woord dat voor 'getuigen' gebruikt wordt is 'martyrein'. Het heeft de geladen betekenis van: getuigen in een rechtsgeding, dat van het hoogste belang is, waarbij het om de waarheid en om het juiste getuigen gaat! Juist de tegenspraak die het Evangelie opriep, maakte zulk publiek getuigen noodzakelijk en opende de mogelijkheid dat het getuigen uit zou lopen op het martelaarschap. Door dit getuigen wordt het Evangelie niet maar aan de poorten van de geschiedenis gebracht, maar wordt het in de diepe wateren van de geschiedenis ondergedompeld.
Vanuit de ontmoeting met de Verheerlijkte Christus is Johannes' getuigenis van de Here Jezus geboren. Het getuigenis van Christus en diens heerlijkheid is na de ontmoeting met de Heiland op Patmos door Johannes ontvouwd in het Johannes-Evangelie. Het Johannes-Evangelie is daarmee het grote getuigenis van de in het vlees gekomen Christus die de Verheerlijkte is en troont boven alle dingen.
Met dit getuigen heeft de Kerk de geschiedenis opengebroken en is zij werkelijk tot wereldkerk geworden. Zo is zij door Gods toedoen als voorbode op het eeuwige Rijk van God geplant en uitgegroeid tot een historische en publieke grootheid in de toenmalige wereld. Dit proces vond zijn bekroning in het Edict van Milaan in 313, toen het christelijk geloof rechtens bescherming kreeg in het Romeinse Rijk.
Dr. Aalders schetst vervolgens de gang van de Kerk in de loop van de geschiedenis van de Middeleeuwen. Hij staat uitvoerig stil bij het principaat van Rome. In die stad is de Kerk uitgegroeid tot een instantie van wereldbetekenis. Vervolgens schildert hij het verval dat in Rome intrad, toen machtswellust de boventoon ging voeren. Het hoofdstuk dat hij daaraan wijdt, doet aan als een tragedie.
Maar aan het eind van deze tragedie komt het tot de ontknoping in de Reformatie. Een nieuwe dag breekt aan in de figuur van Maarten Luther. Luther is de scharnierfiguur in de Kerk bij het ingaan van de nieuwe tijd. Deze nieuwe tijd wordt gekenmerkt door het ontstaan van de verschillende volkeren, die uitbreken uit de Middeleeuwen. Maarten Luther (een voorbeschikte) heeft in zichzelf het pausdom en het Rooms-katholicisme overwonnen. Dat ging niet zonder grote vragen gepaard. Ook en juist met betrekking tot de Kerk. De vraag was: kon de Kerk opnieuw een planting van God worden bij het uiteenvallen van de verschillende staten in de nieuwe tijd?
Luther heeft de noodzaak van een nieuwe kerkorde en een nieuw kerkverband met regels en ordeningen in de veranderende situatie ingezien. Vandaar dat hij visitatie instelde. De Kerk mocht niet uiteenvallen in splintergemeenten. Zij mocht zich niet afzijdig houden van het grote wereldgebeuren, zoals de Dopersen wilden. Zij moest in de wereld ingaan en gestalte krijgen. Uiteindelijk heeft hij, tegen wil en dank, toen het niet anders kon, daarbij een beroep gedaan op de vorsten in hun hoedanigheid als christen. Door Luther zijn de reformatorische Kerken Volkskerken geworden en ingeplant in de geschiedenis van de volkeren. Nog veel meer dan Luther heeft Calvijn de noodzaak daarvan ingezien en heeft hij daar een beslissende bijdrage aan geleverd.
Door toedoen van de Calvinisten uit Nederland is in Emden een kerkstructuur ontstaan voor het toen nog verdrukte Vaderland. Kerk en overheid (de laatste in de persoon van Prins Willem) wisten zich op elkaar aangewezen voor de bevrijding van het Vaderland en de planting van de Kerk in de Nederlanden. Mooie bladzijden wijdt dr. Aalders aan deze materie in hoofdstuk IV. Hij laat vervolgens het grootse van de Volkskerk zien, en tegelijkertijd het riskante ervan. Waar de omklemming van de Staat en waar de betrokkenheid van de Kerk op de Staat te groot wordt is het gevaar aanwezig dat de Kerk haar roeping niet meer naar behoren, op geestelijke wijze, kan vervullen. Beslissend is evenwel geweest dat de Kerk haar roeping om planting van de Vader te zijn verstond.
In het slothoofdstuk gaat Aalders in op de tijd na de Franse Revolutie. Met de verzelfstandiging van de Europese Staten verhevigt zich de geschiedenis. In de Renaissance is deze verheviging al voorbereid. De mens ziet zichzelf meer en meer als een geschiedenismakend persoon, die los van God zijn weg gaat. Luther heeft deze huiveringwekkende emancipatie van God en zijn geboden al voorzien. De Landskerken, die in de Reformatie tot stand waren gekomen, hebben deze waterstroom lange tijd kunnen keren. Totdat in de Franse Revolutie de stroming te sterk was geworden en de bedijking te zwak.
Daarmee is een nieuwe tijd ingegaan: die van de saecularisatie. In deze tijd wordt de Kerk voor nieuwe vragen gesteld. Zeker in onze eeuw, die de eeuw der Godsverduistering wordt genoemd, is dat het geval. Een adequaat antwoord daarop heeft de Rooms-katholieke Kerk niet gegeven. Maar ook de protestantse Kerken niet. Evenmin dus de Nederlandse Hervormde Kerk als Volkskerk, terwijl dat toch op haar weg ligt. Is er een mogelijkheid dat de Kerk opnieuw, geconfronteerd met deze vragen, geplant kan worden in de geschiedenis, in de harten van de mensen die zich geconfronteerd zien met de leegte van het bestaan? Dat is een vraag van levensbelang. Wil de Kerk geen versteend overblijfsel worden, dan zal zij zich op deze vragen hebben te bezinnen.
Dr. Aalders zelf wijst in zijn boek de weg die tot deze planting leiden kan: de weg van de Schrift, de Johanneïsche weg. Dat wil zeggen: de weg van de ontdekking en aanbidding van de Christus als Wereldheiland, die de Kerk de wereld inzond met zijn beloften. Het is de weg van het getuigenis (martyrein) van deze Christus. Het is de weg van de ontdekking van wat de Kerk is, tot heil van de wereld. Dr. Aalders zegt er in het voorwoord op het boek (waarin hij verwijst naar de wanhoop en het nihilistische levensgevoel, die veroorzaakt worden door de belevenissen van de oorlog en van de 'Godsverduistering') het volgende van: 'Wat kan na Auschwitz en Hiroshima dringender opdracht voor de Kerk zijn dan om met meer klem en overtuiging als ooit tevoren de oudste belijdenis weer uit te dragen: Ik geloof de heilige apostolische Kerk? Wat in die woorden ligt vervat, is immers dat in deze wereld met haar infernale boosheden en verschrikkingen er een gemeenschap bestaat waar op onweersprekelijke historische grond God geloofd, gekend, bemind en aanbeden wordt als de Aanwezige en Tegenwoordige: Hij is een licht en in Hem is in het geheel geen duisternis ( I Johannes 1:5).'
Tot slot: Dit boek van dr. Aalders is een boek om gelezen en herlezen te worden. Het is een boek dat door de jaren heen zijn dienst kan bewijzen, juist bij hen die de toekomst van de Kerk het meest ter harte gaat. In deze tijd wijst het ons in ieder geval op het belang van de Johanneïsche ontdekking van Christus als de Wereldheiland, op de betekenis van de Reformatie en van de Volkskerk als planting van God. Graag zie ik het boek in veel handen.
Ik geef predikanten, ouderlingen en diakenen in overweging om het hele boek of in ieder geval be-paalde hoofdstukken daaruit tot een onderwerp van bespreking te maken in de kring van collega's en van kerkeraden. Opdat dit boek vruchtbaar zal zijn voor de hele Kerk en zo voor heel het volk.

Als u op onderstaande link klikt, kunt u dit artikel bekijken en bestellen: