Oud-Romeins marmeren hoofd van Attis (2e–3e eeuw na Christus), 22 cm hoog, in goede staat met oppervlakteruwheid, uit een privéverzameling in Frankrijk.



Attis hoofdfiguur.

Oud-Romeinse, tweede-derde eeuw na Christus.

Marmer.

22 cm hoogte.

Goede staat van conservering, toont erosie op het marmeren oppervlak.

Herkomst: Privécollectie, Frankrijk. Aangekocht vóór de jaren 1970.

Beschrijving:

Houtsnijwerk van een carved marble head in the round, behorend tot een kleiner dan levensgroot beeldhouwwerk. Het stelt Attis voor, de Phrygische god van de natuur die verbonden is met de cultus van Demeter, die zeer populair was in het late Romeinse Rijk. Het gezicht is jeugdachtig, bijna kinderlijk, met volle wangkassen, een afgeronde kaaklijn en een kleine kin. De ogen zijn amandelvormig en springen eruit door hun twee opgeheven oogleden. De neus is recht en kort, en de mond is gesloten, klein, met dikke lippen. De god kantelt zijn hoofd zachtjes naar links, in een melancholische gebaar dat kenmerkend is voor zijn iconografie. Hij wordt afgebeeld met een conische Phrygische muts met omhoog gekeerde oorflappen. Zijn lange, wilde haar, gevormd tot dikke, gekrulde lokken, ontsnapt uit de muts, omlijst het gezicht en bedekt bijna volledig de oren, waarbij alleen de lobben zichtbaar blijven. Twee brede krullen vallen over de rechterkant van de nek, rustend op de schouder. Het beeldhouwwerk aan het haar valt op door het uitgesproken volumetrische gevoel, dat traditionele beeldhouwtechnieken combineert met trepanatie voor een groter lichtcontrast. Een iets kleiner hoofd van Attis, uit calciet gehouwen, wordt bewaard in Efeze. Het lijkt een vergelijkbaar model te volgen als het onderzochte stuk, gekenmerkt door een lief gezicht met zachte trekken, grote ogen en volumineus, bewerkt haar (fig. 1).

Attis was een vegetatiegod van Phrygische oorsprong die in de late Romeinse periode aanzienlijke populariteit verwierf. Zijn cultus ontstond in Anatolië (Turkije) rond 1250 v.Chr. en bereikte Griekenland in de 4e eeuw v.Chr., verbonden met die van Cybele. De mythe vertelt over hem als een Phrygische herder die, razend door de liefde voor de godin, zichzelf castreerde en zich aan haar dienst wijdde, en zo een symbool werd van een liefde die zowel offer als onthouding is. Het heilige drama van Cybele en Attis is vooral het drama van de natuur dat wordt weerspiegeld door menselijke emoties. Hoewel de jonge man de zonde van hubris begaat en daarvoor moet boeten, eindigt zijn straf uiteindelijk in een eeuwigdurend akkoord tussen goden en mensen: Attis slaapt en sterft, slechts om triomfantelijk op te staan dankzij het mysterie dat door Cybele, Moeder der Goden, wordt geweven.

Griekse en Latijnse auteurs besteedden weinig aandacht aan de geboorte van Attis. De theocratie van Pesinus (Phrygië, het huidige Turkije), het officiële centrum van de cultus van Attis en Cybele, legt uit dat hij afstamt van de Grote Moeder, een figuur die wordt geïdentificeerd met de berg Agdus en op haar beurt met Cybele. Zeus probeerde tevergeefs zich aan haar op te dringen terwijl ze sliep, maar verspilde zijn zaad op de aarde: de godin was immers de berg zelf, en werd tegen haar wil zwanger. Ze baarde Agdistis, een hermaphrodiet wezen dat uit de rots zelf was geboren. Bang voor zijn kracht, omdat hij in staat was om zelf leven te scheppen, kastreren de goden hem door zijn mannelijke geslachtsdelen af te snijden. Van het vallende bloed groeit een granaatappel- of amandelboom, die uiteindelijk vruchten draagt die een tweede maagdelijkheidsswangerschap veroorzaken, dat van Nana, de dochter van de rivier Sangarius. Nana baart Attis, die Cybele zal redden van de woede van haar grootvader door hem aan een geit te geven, en die uiteindelijk een mooie herder zal worden.

Met betrekking tot Cybele's passie voor Attis vermeldt de Pessinus-versie simpelweg dat de Grote Moeder/Agdistis de mooie jongeman liefhad. In de klassieke Grieks-Romeinse context bindt Cybele Attis aan haar door een eeuwige, priesterminnende liefde en doet hem beloven altijd zuiver te blijven. In beide gevallen richt het verhaal zich op de castratie en de dood van Attis, die plaatsvond als gevolg van zijn engagement met de dochter van de koning van Pessinus of zijn liefde voor de nimf Sagaritis. Er wordt bijzondere nadruk gelegd op Cybele's inducering van een Dionysische razernij bij Attis, die hem ertoe brengt zichzelf te mutileren onder een heilige dennenboom aan de oevers van de Gallus-rivier, waar hij uiteindelijk bloedend sterft. Ovidius schrijft dat hij werd veranderd in een groenblijvende dennenboom, zodat hij nooit echt stierf, maar Pausanias, Arnobius en Servius benadrukken zijn dood. Het was Cybele die hem weer tot leven wekte, met hulp van Zeus in sommige versies, door hem een dennen tak te geven beladen met dennenappels die hem uit de onderwereld zouden laten terugkeren. Attis, vervolgens gezuiverd, wijdde zijn leven aan de dienst van de godin, als dienaar en kuise metgezel.

De zelfverminking, de dood en de wederopstanding van Attis symboliseren symbolisch de vruchten van de aarde, de cyclus van dood en wedergeboorte van de vegetatie gedurende het jaar. Hun cultus ging gepaard met de orgiastische cultus van Cybele, die begon in Pesinus en later werd overgenomen in het Hellenistische rijk van Pergamon, van waaruit het zich verspreidde naar het Romeinse Republiek, vooral vanaf de eerste eeuw na Christus. De priesters van Cybele en Attis, de Galli, regeerden de theocratie van Pesinus, waar de oorspronkelijke tempel van de godin stond. Zij waren ritueel gecastreerde eunuchen in haar dienst, in navolging van Attis zelf. Hoewel keizer Flavius uiteindelijk hun castratie verbood, bleven zij een prominente plaats innemen in de culten en vieringen gewijd aan beide goden. Historiografie heeft geanalyseerd hoe de Phrygische Galli de Romeinse gendernormen ondermijnden; zij kastraalden zichzelf en kleedden zich als vrouwen, wat leidde tot hun interpretatie als transgender mannen. Er is ook gesuggereerd dat zij mogelijk een derde gender vormden binnen de Romeinse samenleving. In elk geval, als buitenlanders en overtreders van de traditionele Romeinse gendernormen, is de vijandigheid jegens hen door Romeinse schrijvers, vooral mannen en burgers, duidelijk voelbaar.

De Romeinen vierden het feest gewijd aan Cybele en Attis vanaf de tijd van het keizerrijk. Rond de maart-equinox vonden de Tristia en Hilaria plaats, festiviteiten die het verhaal van beide goden naspeelden, en tegelijkertijd de periodieke opstanding van de vegetatie vierden en promootten. Tijdens het eerste deel van het feest, de Tristia, werd de dood van Attis nagespeeld en herdacht. Op het moment van de castratie van de god, castreren de Galli zichzelf terwijl ze in een extatische dans waren. 's Nachts werd Attis ritueel begraven, en hij werd de volgende dag opnieuw geboren op de dag van vreugde (Hilaria). In zijn elegie aan Cybele noemde keizer Julian dit rituele van de castratie van Cybele's volgelingen een 'heilige oogst', verwijzend naar de symbolische betekenis van het religieuze drama.

In de kunst wordt Attis afgebeeld in twee vormen, parallel aan de twee momenten van zijn drama. Attis Tristis, vaak gezien in funerair contexten, wordt gekenmerkt door zijn peinzende of melancholische houding en is gekleed als een Phrygische met een strakke manicata-tuniek, broek en een conische hoed. Hij kruist gewoonlijk zijn linkerbeen over zijn rechter en brengt zijn linkerarm over zijn buik, terwijl hij zijn kin op zijn rechterhand steunt (fig. 2). Attis Hilaris daarentegen wordt afgebeeld terwijl hij in extase danst. Soms met vleugels, zoals de Erotes van het Hellenisme, kan hij verschijnen als een jongeman of een kind (fig. 3), en zelfs met duidelijk vrouwelijke kenmerken, zoals borsten. Deze afbeelding wordt geïnterpreteerd als de extatische dans die voorafgaat aan zijn castratie, een viering van zijn opstanding, of zelfs als een liefdesdans voor Cybele.

De belangrijkste bekende afbeelding van Attis is een levensecht beeldhouwwerk ontdekt in Ostia Antica (fig. 4), afkomstig uit het heiligdom van Cybele. Het toont de god die triomfeert over de dood, met een androgyn lichaam, zachte spieren en zijn karakteristieke melancholieke gezicht. Zijn figuur was ook een populair votiefoffer, en er zijn talrijke voorbeelden van zijn afbeelding gevonden in kleine formaten, vooral in terracotta en brons, met een grote iconografische diversiteit die de verschillende facetten van Attis en zijn cultus benadrukt. Wanneer hij afgebeeld wordt met Cybele, neemt hij altijd een ondergeschikte plaats in ten opzichte van haar, en uitdrukt nooit carnale liefde maar eerder heilige devotie.

De voorstelling van Attis biedt ook de mogelijkheid om een heel specifiek ideaal van mannelijkheid te vertegenwoordigen: adolescent, met uiterst knappe, zachte gelaatstrekken, en in sommige gevallen enrogyn. Hoewel er voorbeelden zijn die, omdat ze afgeleid zijn van Griekse modellen van vroege classicisme, hem met een tijdloos gezicht tonen, jong en ongeschoren maar onmiskenbaar volwassen (figs. 5 en 6), wordt in door Hellenistische voorbeelden geïnspireerde Romeinse werken het naturalisme benadrukt en wordt de delicate, bijna kinderlijke schoonheid van Attis uitgedrukt (fig. 7). Een uitzonderlijk geval is het borstbeeld van de god in het British Museum (fig. 8), dat is geïdentificeerd met een portret van Antinous, Hadrians geliefde die na zijn dood werd gedeifieerd en getransformeerd tot het toonbeeld van adolescent mannelijk schoon.

Bibliografie:

- BREMMER, J.N. “Atis: Een Griekse god in Anatolische Pessinous en Catullus Rome”, in Mnemosyne: Een tijdschrift voor klassieke studies, 4 (56), pp. 534-573. 2004.
- LAMBRECHT, P. Atis: Van Herdersknaap tot God. Vlaamse Akademie. 1962.
- VERMASEREN, M.J. De legende van Attis in Griekse en Romeinse kunst. Classical Studies Cluj-Napoca. 1966.
- VERMASEREN, M.J. Cybele en Atis. Thames & Hudson. 1977.

Parallellen:

Fig. 1 Hoofd van Attis. Romeinse Rijk, 2e eeuw n.Chr. Calciet, 16 cm hoog. Ephesus Archeologisch Museum, Turkije.

Fig. 2 Atis Tristis. Romeinse Rijk, tweede eeuw na Christus. Frygisch marmer, 82 cm hoog. Galleria Borghese, Rome, inv. LIX.

Fig. 3 Beeldje van Atis Hilaris. Romeinse Rijk, tweede eeuw na Christus. Marmer. Chiaramonti Museum, Musei Vaticani, inv. 1656.

Fig. 4 Liggende Attis. Romeinse Rijk, Hadrianus-periode, 117-138 n.Chr. Marmer, 112 x 150 x 80 cm. Museo Gregoriano Profano, Vaticaanse Musea, inv. 10785.

Fig. 5 Hoofd van Attis. Romeinse Rijk, 2e eeuw na Christus Marmer. Gregorian Profaan Museum, Musei Vaticani, inv. 10261.

Fig. 6 Hoofd van Attis. Romeinse Rijk, 2e eeuw na Christus Marmer. Nationaal Archeologisch Museum van Egnazia.

Figuur 7 Hoofd van Attis. Romeinse Rijk, tweede eeuw na Christus. Paros-marmer. Musée de la Bibliothèque Nationale de France, Parijs.

Fig. 8 Hoofd van Attis, op een modern borstbeeld. Romeinse Rijk, 2e eeuw na Christus. Marmer, 29,21 cm hoog. British Museum, Londen, inv. 1805.0703.72.






Notities:

Het stuk bevat een authenticiteitscertificaat.
- Het stuk bevat de Spaanse exportvergunning (paspoort voor de Europese Unie). Als het stuk bestemd is voor buiten de Europese Unie, moet een vervangende exportvergunning worden aangevraagd, wat maximaal 1-2 weken kan duren.
De verkoper garandeert dat hij dit stuk heeft verkregen in overeenstemming met alle nationale en internationale wetgevingen met betrekking tot het eigendom van cultureel erfgoed. Provenantverklaring gezien door Catawiki.


Hét online veilinghuis voor jou!

Catawiki is het meest bezochte online platform in Europa voor bijzondere objecten geselecteerd door experts, en biedt wekelijks meer dan 65.000 objecten aan voor de veiling. Het is onze missie om onze klanten een spannende en probleemloze ervaring te bieden bij het kopen en verkopen van bijzondere, moeilijk te vinden objecten.


Waarom Catawiki?

Lage veilingkosten

Al onze objecten zijn gecontroleerd door onze 240+ experts

24/7 meebieden in onze app

Biedingen zijn alleen geldig via de website van Catawiki.